Kiến trúc nhà Rông Tây Nguyên luôn được xem là di sản văn hóa độc đáo nhất của dân tộc này qua hàng ngàn năm. Nhà Rông là một công trình nghệ thuất lớn bao gồm sự tinh tế trong điêu khắc, trang trí. Trên hết chính là sự thể hiện không gian vô cùng linh thiêng, đây chính là sức mạnh của cộng động và niềm tự hào của dân tộc. Cùng tìm hiểu về di sản văn hóa độc đáo này nhé.
Tìm hiểu về nhà Rông Tây Nguyên
Nếu nói đến văn hóa Việt Nam nói chung là nói đến đình làng, giếng nước, cây đa thì nói đến các dân tộc thiểu số Tây Nguyên là nói đến Nhà Rông. Đây là nơi diễn ra mọi sinh hoạt cộng đồng của làng, là trụ sở của bộ máy hành chính, nơi sinh hoạt tôn giáo, tín ngưỡng, nơi diễn ra các lễ hội tâm linh của cộng đồng. Cũng là nơi sinh hoạt của các nghệ nhân cao tuổi truyền lại cho lớp trẻ những giá trị văn hóa truyền thống cao đẹp.
Nhà rông là gì?
Nhà rông là kiểu nhà sàn đặc trưng, đây là nhà cộng đồng, dùng làm nơi tụ họp của người dân các buôn làng Tây Nguyên. Nhà Rông chỉ có ở các làng dân tộc Gia Rai, Ba na … ở Tây Nguyên, đặc biệt là các tỉnh Gia Lai, Kon Tum.
Nhà Rông là sản phẩm kiến trúc phi vật thể truyền thống của dân tộc ta được đồng bào các dân tộc lưu giữ từ bao đời nay, tuy đã bị mai một nhiều nhưng về cơ bản vẫn giữ được vẻ đẹp của truyền thống dân tộc.
Dù không biết mô hình nhà Rông ở Tây Nguyên xuất hiện từ bao giờ nhưng khi mới thành lập buôn làng, đồng bào các dân tộc đã không quên xây dựng cho mình một ngôi nhà chung, tựa như nhà văn hóa của dân làng người Kinh.
Ý nghĩa của nhà rông ở Tây Nguyên
Không chỉ có lối kiến trúc độc đáo, nhà Rông ở Tây Nguyên còn mang những ý nghĩa văn hóa thiêng liêng như:
- Nơi lưu giữ và thờ cúng những hiện vật có vai trò như thần hộ mệnh của làng như đá, dao, sừng trâu, cồng, chiêng, v.v.
- Không gian sinh hoạt chung của cả cộng đồng, là nơi tổ chức các lễ hội hoặc các lễ cúng hàng năm và không hàng năm như cúng cơm mới, cúng lập làng mới, cúng nhà Rông, cúng cồng, cũng chiêng, …
- Nơi phân xử các vụ kiện tụng, tranh chấp của dân làng, đồng thời là nơi tiếp đón những vị khách đến thăm làng.
- Nơi gặp gỡ, hẹn hò, tỏ tình và làm tóc duyên dáng của những nam thanh nữ tú chưa có người yêu.
Theo quan niệm, thôn nào không có nhà Rông thì gọi là “làng đàn bà”, tức là thôn chưa vào làng, chưa xứng đáng gọi là làng. Đó chỉ là những nhóm nhà rời rạc không có linh hồn, những người sống trong ngôi nhà đó không thực sự là con người.
Theo người dân Tây Nguyên, con người chỉ thành người khi được thổi hồn vào, mà đối với họ đó là hồn làng, là nhà Rông. Chính vì thế nhà Rông qua bao thế hệ vẫn chiếm một vị trí rất quan trọng trong tâm hồn.
Những nét độc đáo trong kiến trúc nhà Rông Tây Nguyên
Không những có ý nghĩa lớn đối với dân tộc mà nhà Rông thu hút ánh nhìn nhờ vào sự độc đáo trong kiến trúc. Để tạo được một ngôi nhà Rông đứng vững bao đời đòi hỏi rất nhiều yếu tố cần quan tâm. Cùng chúng tôi đến với những đặc điểm chính cần quan tâm khi xây dựng nhà Rông nhé.
Vị trí xây dựng nhà Rông
Việc xây dựng nhà Rông cần có sự bàn bạc, bàn bạc, tính toán từ những người tài giỏi trong làng, thường là các già làng. Đây đều là những người có sự hiểu biết cũng như có tiếng nói.
Đặc biệt, việc chọn địa điểm xây dựng nhà Rông có thể mất hàng tuần, thậm chí hàng tháng. Mọi thứ đều được thực hiện rất tỉ mỉ nhằm mang đến kiến trúc độc đáo đậm chất văn hóa cũng như không khí trang nghiêm nhất.
Bởi nơi xây dựng Nhà Rông không chỉ đơn giản là rộng, bằng phẳng, ở trung tâm làng để vừa thuận tiện cho việc đi lại của cộng đồng dân tộc, vừa có thể nhìn thấy Nhà Rông từ mọi hướng nhưng phải đảm bảo các điều kiện khô mát vào mùa khô và cao ráo, ấm áp vào mùa mưa.
Hình dáng, kích thước nhà Rông
Hình dáng, kích thước của nhà Rông phụ thuộc vào địa hình xây dựng, điều kiện kinh tế và tài năng của các trưởng bản. Tuy nhiên, dù lớn hay nhỏ, nhà Rông cũng mang dáng vẻ sừng sững và nổi bật với phần mái uy nghi, sừng sững như cánh buồm no gió.
Thiết kế mái này được cho là rất quan trọng, trông giống như một mặt phẳng, nhưng thực tế, nó có cấu trúc hình elip để có thể cản gió tối đa.
Thiết kế của nhà Rông thường dài khoảng 10m, rộng 4m, cao 15-16m, nhưng cũng có những ngôi nhà chỉ cao 7-8m. Đặc trưng của Nhà Rông Tây Nguyên là không sử dụng sắt thép, các khớp nối hay mối nối đều được đẽo gọt cẩn thận rồi dùng dây mây buộc lại.
Nhà rông Tây Nguyên mái ngói 2 gian, nơi đầu dốc có đôi sừng. Chạy dọc theo làn sóng nóng là một dải trang trí đặc biệt. Nền nhà thường được ghép bằng những tấm tre non hoặc cây tre. Giữa đình có một dãy lan can chạy dọc là giá đỡ cho những vò rượu khi làng tổ chức lễ hội.
Hoa văn trang trí trên tường sẽ sử dụng 2 tông màu chủ đạo là đỏ và xanh. Bên cạnh đó, sẽ sử dụng sừng trâu, cột trụ ở giữa được chạm khắc tinh xảo hình ngôi sao tám cánh, hình chim, người …
Nguyên vật liệu làm nhà Rông
Kết cấu nhà Rông Tây Nguyên không liên quan đến sắt thép hay bất cứ vật liệu hiện đại nào. Do có nguồn gốc lâu đời nên có thể đoán vật liệu làm nhà Rông đều từ thiên nhiên núi rừng như gỗ, mây, tre, nứa, lá …
Cột được làm từ những thân gỗ lớn, chất lượng tốt như hương thảo, hương, v.v… đảm bảo không bị mối mọt, thối rữa, đặc biệt là phần chân chìm sâu trong lòng đất. Mái tranh thường được sử dụng lợp tranh thành nhiều lớp dày.
Ngày nay, khi các vật liệu tự nhiên truyền thống ngày càng khan hiếm thì việc sử dụng các vật liệu thay thế hiện đại trong xây dựng, sửa chữa nhà Rông đang trở thành xu hướng mới.
Quá trình xây dựng cũng khác nhau. Họ không có bản vẽ, không có tính toán cẩn thận. Công trình này do chính những người dân núi rừng Tây Nguyên cất công, rồi xây dựng nên một công trình độc đáo như vậy.
Mái nhà Rông
Nhìn từ bên ngoài, mái Rồng được thiết kế rất độc đáo. Mái nhà có hình lưỡi rìu, hình búa hoặc cánh buồm với kích thước lớn, được tạo hình bởi những thân cây to chắc chắn và dùng lá tranh để lợp.
Đỉnh mái được thiết kế theo hình hoa văn, thể hiện nét văn hóa riêng của từng dân tộc.
Phần mái sử dụng các loại cây không mối mọt, nhẹ và có khả năng đàn hồi cao như cây bồ đề, cây trứng gà, hay cây cà già.
Đặc biệt, mái của nhà Rông thường được làm bằng cỏ tranh dày khoảng 3cm, dân làng chọn thời điểm lá bánh tẻ, khoảng tháng 9 đến tháng 10 đem cắt rồi phơi vàng, chẻ ra rồi đan thành tấm để cất kỹ cho đến khi lợp. Các tấm được buộc vào các hàng xích lô trên khung mái nhà. Gần đỉnh là thanh nẹp dệt kim có hoa văn chạy song song với đỉnh để tạo độ chắc chắn cho mái.
Đặc điểm kết cấu nhà Rông
- Nhà Rông gồm 10 – 14 cột, trong đó có 8 cột chính và 2 – 6 cột phụ. Các cột được liên kết dưới dạng cột kèo.
- Cầu thang có hình dạng khác nhau như hình ngọn cây sấu (nhà Rông dân tộc Ba Na), hình quả bầu đựng nước (nhà Rông dân tộc Gia Rai) hoặc hình núm cồng chiêng (nhà Rông dân tộc Gia Rai). nhóm). Dân tộc Xê Đăng). Nhưng dù hình dạng nào thì cầu thang cũng được đẽo từ 7 đến 9 bậc.
- Sàn và các nan của nhà Rông được làm từ các tấm phên tre, nứa, nứa.
- Mái nhà có hai loại được chia thành mái chính và mái phụ.
Trên các vì kèo được trang trí rực rỡ với các hoa văn tín ngưỡng thờ cúng, các câu chuyện huyền thoại về các chiến binh xa xưa, các con vật cách điệu, các vật dụng và cảnh sinh hoạt gần gũi với người dân. Nổi bật trong trang trí của đình là hình tượng thần mặt trời tỏa sáng. Đình càng to, đẹp càng chứng tỏ làng giàu, thế mạnh.
Hướng nhà
Nhà Rông thường quay về hai hướng:
- Hướng Bắc hoặc Nam: tránh ánh nắng gay gắt và đón gió mát.
- Hướng Đông hoặc Tây: đón nắng ban mai, mặt trời chiếu vào, giúp xua tan mùi hôi.
Điều này được dân tộc Tây Nguyên trong nhiều đời rút ra và vẫn được áp dụng cho đến ngày hôm nay.
Tìm hiểu kỹ thuật xây dựng giúp kết cấu nhà Rông Tây Nguyên vững chắc và thẩm mỹ
Kỹ thuật thiết kế và xây dựng nhà lớn là kinh nghiệm quý báu mà không nhiều người ở làng quê nào cũng làm được. Nó thường được tổ chức bởi một số nghệ nhân, được trao quyền trong dòng tộc để thể hiện vai trò của họ đối với cộng đồng.
Trước hết, đó là cách ước lượng tỷ lệ phù hợp trong kết cấu nhà Rông Tây Nguyên, cách làm hoàn toàn thủ công nhưng khoa học, chính xác vô cùng. Chẳng hạn như tỷ lệ tối ưu giữa chiều cao và chiều rộng để đạt được sự thanh thoát và vững chãi, cách tạo hình elip cho mái để hạn chế cản gió, chiều cao của tầng so với mặt đất.
Trước khi dựng nhà Rông, điều mà các nghệ nhân quan tâm nhất không phải là chiều cao hay số lượng cột mà là chiều dài. Chỉ cần con số này, họ sẽ suy ra kích thước của cả ngôi đình… Giả sử chiều dài của một ngôi đình được xây dựng là 8m, các kích thước này sẽ được suy ra như sau: Chiều cao từ mặt đất đến sàn: 1,5m; chiều rộng 2 đầu là 4m; chiều cao từ mái đến mặt đất là 8m và chiều dài mỗi mái bằng 2/3 chiều rộng…
Đặc điểm kiến trúc và kết cấu của nhà Rông Tây Nguyên là sự tổng hòa của nhiều loại hình nghệ thuật: điêu khắc, hội họa, trang trí, … dựa trên các vật liệu tự nhiên chính là gỗ, tranh, tre, nứa, lá quen thuộc.
Chỉ sử dụng những công cụ đơn giản như rìu, xà để xây dựng, thoạt nhìn, các chi tiết có vẻ mộc mạc, thô ráp nhưng lại ẩn chứa sự tinh tế, hài hòa một cách tự nhiên.
Đặc biệt trong kỹ thuật xây dựng nhà Rông truyền thống, ngoài các cột chính, các dầm đỡ sàn được khoét vào nhau. Hầu hết các chi tiết được kết nối bằng các thanh giằng khéo léo, thẩm mỹ, chắc chắn, cân xứng để loại bỏ gió lệch về một hướng.
Nét cách điệu mang hơi thở hiện đại trong thiết kế nhà Rông ở Tây Nguyên
Nhà Rông là thiết chế văn hóa truyền thống, là biểu tượng sinh động đáng tự hào của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Có vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào các dân tộc và là nơi tổ chức các hoạt động cộng đồng. Một khi mái đình không còn “cổ kính” thì những bản sắc, ý thức văn hóa khác cũng ít có cơ hội bảo tồn.
Hiện nay, các vật liệu từ rừng để xây dựng nhà Rông như gỗ, tranh rất khan hiếm nên việc nhà Rông bị bê tông hóa là điều tất yếu. Bạn sẽ thấy những mẫu nhà rông được làm bằng bê tông, mái lợp bằng tôn, nền bê tông, kết hợp với vật liệu sắt thép trong xây dựng.
Tuy vẫn giữ hình dáng truyền thống nhưng do thiếu vật liệu như gỗ, tranh nên người dân buộc phải đồng ý xây dựng nhà Rông theo kiểu tường gạch, mái tôn, cột bê tông. Tỉnh Kon Tum hiện có 445 nhà Rông truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số, trong đó 77% giữ nguyên mẫu truyền thống, 23% còn lại được hiện đại hóa bằng vật liệu bê tông và sắt. thép, mái tôn.
Việc hiện đại hóa kiến trúc nhà Rông ở Tây Nguyên kéo theo nhiều hệ lụy vì nơi tập trung sinh hoạt cộng đồng của người bản địa không còn “hồn cốt”, người già không thiết tha ngồi hát dân ca trên nền xi măng. Trẻ em không thích chạy xung quanh các cột bê tông chơi trò trốn tìm.
Ở những bản làng có nhà Rông được bê tông hóa, tiếng cồng chiêng, điệu múa xoang xoay quanh ánh lửa bập bùng trong các lễ hội cũng dần lạc nhịp. Đó là những ngôi nhà mang dáng dấp nhà Rông chứ không phải biểu tượng đại ngàn như kiểu nhà Rông truyền thống.
Kiến trúc nhà Rông Tây Nguyên là một trong những di sản văn hóa cần được bảo tồn và truyền bá rộng rãi. Những ai chưa đến nhà Rông thì hãy thử đến vùng đất Tây Nguyên để có thể được chiêm ngưỡng nét đẹp của truyền thống. Hãy chia sẻ bài viết của chúng tôi đến nhiều người hơn nữa để họ hiểu hơn về nét đẹp kiến trúc này.